Wat is
situatieve therapie?
Open systeem
Het holistische uitgangspunt van situatieve therapie is dat een mens niet van zijn sociale leefomgeving en persoonlijke situatie afgescheiden kan worden.
Je gevoelens, gedachten en gewoonten leiden geen eigen, autonoom leven in jezelf, maar ontstaan als reactie op de situatie waarin jij je bevindt en bevond.
Situatieve therapie sluit aan bij de algemene systeemtheorie van Bertalanffy, die stelt dat elk geheel meer is dan haar delen.
Als mens ben je niet een afgesloten systeem van gevoelens en gedachten, maar een open, interactief systeem.
Een eenheid die reageert op het omvattende sociaal-maatschappelijke systeem, waarin jij je bevindt.
Waarbij de situatie invloed uitoefent op jou en jij invloed uitoefent op je situatie.
Gevoel en situatie
Voor situatieve therapie is je situatie het onderwerp van verandering, en zijn je situatieve gevoelens en gedachten het uitgangspunt.
Het doel is om een negatief ervaren situatie ten goede te veranderen.
Dan worden je negatieve gevoelens en gedachten over de situatie vanzelf positief.
Het doel van situatieve therapie is dus om te handelen naar je gevoelens over de actuele situatie, ondanks gevoelens uit oude situaties, die je daarvan af kunnen houden.
Leef vanuit je gevoel, niet met je gevoel als doel
Vanuit die benadering is het doel niet om negatieve gevoelens en gedachten te veranderen, los van de situatie.
Want dan gaan je gevoelens reageren op je gevoelens, in plaats van op je situatie (en kan je negatieve gevoelens ontwikkelen over negatieve gevoelens, etc.).
Situatiebetrokken of zelfbetrokken
Gevoelens en gedachten ontstaan niet alleen in reactie op de situatie waarin je je bevindt.
Zij ontstaan ook in reactie op hoe anderen feedback geven over jou.
In situatieve therapie worden daarom twee soorten gevoelens en gedachten onderscheiden:
- situatieve gevoelens en gedachten over je situatie
- zelfbetrokken gevoelens en gedachten (oordelen) over jezelf.
Een voorbeeld:
Als je met een hamer een spijker in een stuk hout slaat, kijk je naar de spijker en ben je als het ware de hamer (is je lichaam verlengd met de hamer).
Als je de spijker onbedoeld mist, zijn er twee mogelijkheden: je kijkt naar de spijker om er weer bovenop te slaan, of je kijkt naar jezelf hoe je hamert en probeert dat te veranderen.
- In het eerste geval blijf je situatiebetrokken en zal je de spijker snel weer raken en geleidelijk steeds beter.
- In het tweede geval reageer je zelfbetrokken en neemt de kans meer en meer af dat je de spijker nog zal raken.
Waardoor je zelfbetrokkenheid en frustratie steeds groter zal worden, tot je uiteindelijk stopt met timmeren en niet alleen de spijker en de hamer, maar ook jezelf vervloekt.
Zo kan de gedachte “Ik wil dat graag” twee betekenissen hebben.
- Het kan over de situatie gaan: “Ik wil DAT graag” (en anderen willen liever IETS ANDERS),”
- Of het kan over jezelf gaan: “IK wil dat graag (terwijl ANDEREN liever iets anders willen).”
Ook de gedachte “Ik vind dat vervelend” kan twee betekenissen hebben.
- Het kan over de situatie gaan: “Ik vind dat VERVELEND (en anderen vinden het LEUK),”
- Of het kan over jezelf gaan: “IK vind dat vervelend (terwijl ANDEREN het leuk vinden).”
In het sociaal contact blijkt dat situatieve gevoelens vaak overstemd kunnen worden door zelfbetrokken gevoelens, wanneer de laatste gevoelens sterker zijn.
De gedachte “Ik wil DAT graag” wordt dan bijvoorbeeld: “Ook ik heb dat NIET NODIG”.
En de gedachte: “Ik vind dat VERVELEND” wordt dan: “Ook ik zou het LEUK moeten vinden.”
Zo kunnen zelfbetrokken gevoelens voorkomen dat je vanuit je situatieve gevoelens ingaat op een wenselijke of onwenselijke situatie.
Waardoor ongewenste situaties voort kunnen blijven duren en diverse klachten en problemen kunnen ontstaan.
Jezelf veranderen is je situatie accepteren
Je situatie veranderen is jezelf accepteren
Het doel van situatieve therapie is om situatieve gevoelens te bevrijden van remmende, belemmerende gevoelens en oordelen over jezelf.
Niet door die remmende oordelen en gevoelens te willen veranderen – want dat werkt doorgaans averechts. Als je bijvoorbeeld angst wil verminderen, vergroot je meestal juist die angst.
Wat wel werkt is om naar de situatie te handelen ondanks die angst voor het oordeel van anderen over jezelf (dus door “desensitisatie” van die angst). Als je naar de situatie handelt, zal je merken, dat de angst gaat verdwijnen.
Positieve en negatieve gevoelens
In spirituele bewegingen, zelfhulpcursussen, en coachingsvormen leer je soms om te werken aan negatieve gevoelens en gedachten.
En ontvang je oefeningen om die te vervangen door positieve gevoelens en gedachten.
Het zonder onderscheid bestrijden van negatieve gevoelens of gedachten kan onbedoeld tot zelfverwerping leiden.
Wanneer negatieve gevoelens over ongewenste situaties bestreden worden, ben je je eigen situatieve gevoelens over die situatie aan het verwerpen.
Daardoor forceer je jezelf om die voor jou ongewenste situatie te accepteren.
Dat kan leiden tot aangepast, sociaal-wenselijk gedrag ten koste van jou en je eigen behoeften.
De onoplosbare paradox:
(kan een oorzaak zichzelf veroorzaken?)
Negatieve gevoelens over jezelf willen veranderen, betekent ook:
je negatieve gevoelens over je negatieve gevoelens willen veranderen;
betekent dus: je negatieve gevoelens niet willen veranderen…
En wanneer het om langdurig zich herhalende situaties gaat kan zo’n manier van denken een permanente zelfkritische houding tot gevolg hebben, wat tot dubbel negatieve gevoelens kan leiden:
- Negatieve gevoelens over de ongewenste situatie
- En negatieve gevoelens over je eigen negatieve gevoelens
Langdurig negatieve gevoelens hebben betekent dat je je permanent ongelukkig kan voelen.
En een langdurige kritische houding naar jezelf kan leiden tot voortdurende zelfbetrokkenheid en tot een blijvend gevoel van minderwaardigheid – waarbij je de sociaal-maatschappelijke situatie als impliciete maatstaf neemt om aan te voldoen.
In situatieve therapie daarentegen neem je al je gevoelens en gedachten, die voortkomen uit het ervaren van een situatie, positief én negatief, serieus.
Want voor situatieve therapie kunnen óók negatieve gevoelens over iets of iemand in een situatie heel waardevol zijn.
Omdat deze kunnen aangeven op welke manier je die situatie als onwenselijk ervaart, en om welke verandering de situatie dus vraagt.
Oordeel en actiebereidheid
Over iedere situatie heb je vanzelf een oordeel (of je wilt of niet) – zoals je vanzelf een oordeel hebt over de positieve of negatieve invloed die er vanuit de situatie op jou uitgeoefend wordt.
En in iedere situatie mobiliseert dat oordeel je automatisch om tot actie te komen, om de situatie positief te beïnvloeden.
Met andere woorden: in elke situatie ontstaat een met het oordeel overeenkomstige “actiebereidheid”.
Een actiebereidheid die ook tot uiting komt in lichamelijke processen: van hormoonafgifte, gewijzigde bloedsomloop, hartslag, ademhaling tot spierspanning en lichaamshouding.
“Emotie is bewustzijn van actiebereidheid – de bereidheid om relaties met de omgeving of met een of ander intentioneel object daarin te handhaven of te veranderen.
Men ervaart die actiebereidheid als gemotiveerd of veroorzaakt door situaties die getaxeerd worden als relevant, urgent en betekenisvol met betrekking tot manieren om ermee om te gaan; de situaties grijpen het subject aan, en grijpen hem lichamelijk.”
Dit schrijft professor Nico Frijda, in zijn standaardwerk over emoties. [Frijda: De emoties. p270].
Niet alleen actuele situaties zetten aan tot actiebereidheid.
Vergelijkbare situaties in het verleden kunnen je geleerd hebben om automatisch te anticiperen op de negatieve invloed die daar op jou werd uitgeoefend.
Negatieve invloed die werd uitgeoefend om je aan te zetten tot sociale aanpassing, en tot het onderdrukken van je situatieve impuls.
Negatieve ervaringen die in jou een angst voor herhaling hebben doen ontstaan m.b.t. vergelijkbare situaties.
Een dergelijke angstige anticipatie kan dan een remmend en belemmerend effect hebben op je situatieve actiebereidheid.
In dat geval wordt er een sociaal wenselijke actiebereidheid uit het verleden gereactiveerd, die je situatieve actiebereidheid onderdrukt.
Professor Frijda legt uit:
“Expressief gedrag kan onderdrukt worden en het kan worden uitgesteld.
Het komt tevoorschijn wanneer de onderdrukking wordt opgeheven of wanneer het juiste moment om te handelen is gekomen; het komt tevoorschijn wanneer het niet meer door inhibitie (red. “belemmering”) kan worden tegengehouden of wanneer de inhibitie is verminderd.
Het kan zich ook helemaal niet openbaren, bijvoorbeeld wanneer de onderdrukking in stand blijft of wanneer de situatie zich vanzelf oplost voordat het gedrag de vrije loop wordt gelaten.”
[Frijda: De emoties. p81]
Angst en zelfverwerping
Van oorsprong is de functie van angst en verwerping om gevaar te vermijden en om schade te voorkomen.
Angst is een naar gevoel. Van nature handel je vanuit dat gevoel op de situatie, door (fysiek of sociaal) gevaarlijk gedrag te vermijden.
Zo neem je automatisch de nare gevoelens van angst en zelfverwerping weg, zodra die opkomen.
Want door vanuit je angst te handelen creëer je veiligheid.
Zo geef je toe aan je angst, stel je je angstige gevoelens gerust door je ernaar te gedragen.
En kunnen die angstige gevoelens inderdaad tot rust komen; zij zullen tijdelijk weggenomen worden.
En door zo succesvol te handelen worden deze angstige gevoelens in toekomstige situaties juist extra bekrachtigd.
Daardoor zal je in de toekomst nog sneller naar de angst handelen – treedt er angstige gewoontevorming op.
In fysiek bedreigende situaties is dat heel functioneel, is het belangrijk om goed en snel naar de angst te luisteren.
Handelen uit angst bekrachtigt de angst
In sociale situaties echter kan het onverstandig zijn om naar de angst te luisteren.
Vooral wanneer je die angst vroeger hebt opgedaan in vergelijkbare maar andere situaties, in een andere sociale positie, bij andere mensen.
Toch kan het moeilijk zijn om je aan die gewoontevorming te onttrekken.
Ook in nieuwe situaties kan je uit angst voor sociale verwerping ‘sociaal gevaarlijk’ gedrag blijven vermijden.
Dan blijf je bijvoorbeeld angst hebben om je eigen situatieve gedachten uit te spreken, wanneer die afwijken van de gedachten van anderen.
Hoe meer je overeenkomt met anderen
hoe meer je van jezelf verschilt
Uit angst ga je dan niet meer vanuit je eigen ervaring en behoefte in op de actuele situatie, maar richt je je op het aanpassen van je houding en gedrag aan het gedrag van anderen.
Je gaat sociaal wenselijk gedrag vertonen om zo sociaal afwijkend gedrag te voorkomen.
Door te voldoen aan (veronderstelde) verwachtingen probeer je het negatieve oordeel van anderen over jou te vermijden.
Je hoopt op die manier sociale veiligheid te scheppen, maar schept tegelijkertijd veel problemen:
je bent ontrouw aan jezelf, de angst voor het oordeel van anderen leidt tot zelfverwerping, en de situatie verandert niet positief voor jezelf, en een onwenselijke situatie blijft negatief.
Door te handelen uit angst voor afwijzing
wijs je jezelf af
En niet alleen gaat je eigen angst protesteren zodra je je zelfbetrokken sociaal wenselijk gedrag probeert om te zetten in situatiefbetrokken handelen.
Ook je sociale omgeving kan in eerste instantie raar opkijken en ook gaan protesteren, wanneer je je naar hen minder sociaal wenselijk gaat opstellen (en meer situatief betrokken).
Want door je sociaal wenselijk op te stellen heb je verwachtingen geschapen omtrent de voor hun wenselijke omgang met jou, verwachtingen die dan niet terecht blijken te zijn.
Dan kan het zelfs gebeuren dat zij die moeilijk kunnen omgaan met ander dan jouw sociaal wenselijke gedrag, minder met je om willen gaan.
Gelukkig kan dat gecompenseerd worden door het aangaan van nieuwe contacten die juist de manier zullen waarderen waarop jij je situatief betrokken gedraagt.
Met Situatieve Therapie kan je je situatie naar je eigen zin veranderen, kan je je leven veranderen.